ý nghĩa của những bức tranh

Mỗi khi thưởng ngoạn một bức tranh, ấn tượng ban đầu của đa số chúng ta hầu như ở phương diện hình thức, tức là đánh giá xem tranh có đẹp hay không. Nhưng nếu tự hỏi tại sao tranh có chủ đề như thế, hay tác giả muốn gởi gấm điều gì qua bức tranh ấy, có lẽ không ít người lúng túng tìm câu giải đáp.

Ở đây chúng ta sẽ không xét tới những hoạ phẩm của những tác giả hiện đại chịu ảnh hưởng những trường phái hội hoạ Tây phương (như phái ấn tượng, phái siêu thực, v.v...) mà chính tác giả mới hiểu hoặc không ai hiểu gì cả (kể cả tác giả). Chúng ta cũng không xét tới các hoạ phẩm mang tính chất tôn giáo bởi vì mục đích của tranh đã thấy rõ. Chúng ta sẽ xét những bức tranh mang đậm nét truyền thống, thậm chí dân gian, để thấy ý nghĩa biểu tượng được gởi gấm trong đó. Thí dụ như tranh có các chủ đề như: hoa điểu, rồng, ngựa, vượn, cá, tùng hạc, sơn thuỷ, v.v...

Có hai điểm nổi bật của loại tranh này. Thứ nhất, trong cuộc sống người ta thường gán cho một sự vật nào đó một ý nghĩa biểu tượng. Thí dụ: trúc là quân tử, mai là giai nhân, cây tùng và chim hạc ngụ ý trường thọ (tùng hạc diên niên), v.v... Hoạ sĩ chỉ việc thể hiện nó bằng kỹ pháp riêng của mình. Thứ hai là thông qua ngôn ngữ (nhất là từ ngữ đồng âm hay cận âm) người ta sẽ liên tưởng hình vẽ này đến một sự vật nào đó với ý nghĩa biểu tượng nhất định trong tâm thức chung của mọi người. Thí dụ

- Bông hoa, chữ Hán là hoa phát âm gần giống chữ hoa (vinh hoa) .

- Hoa sen, chữ Hán là liên phát âm giống như chữ liên (liên tục); hoặc chữ Hán là hà phát âm giống như chữ hoà (hoà hợp).

- Quả thị hay cành thị,chữ Hán là thị phát âm giống như chữ sự (sự việc).

- Quả lựu, chữ Hán là lựu phát âm giống như chữ lưu (trôi chảy, lưu truyền).

- Cây phong, chữ Hán là phong phát âm giống như chữ phong (ban phong).

- Cây ngô đồng, chữ Hán là đồng phát âm giống như chữ đồng (cùng với).

- Cành mai, chữ Hán là mai phát âm gần giống chữ mỗi mỗi thứ, mỗi người.

- Cành trúc, chữ Hán là trúc phát âm gần giống chữ chúc(chúc tụng).

- Con gà, chữ Hán là kê phát âm gần như chữ cát (tốt lành).

- Con cá, chữ Hán là ngư phát âm giống như chữ dư (dư thừa, dư dật).

- Con dơi, chữ Hán là bức phát âm giống như chữ phúc (hạnh phúc). Vẽ 5 con dơi tức là ngũ bức, phát âm giống như ngũ phúc. Con dơi vẽ lộn ngược tức là đảo bức, phát âm giống như đáo phúc (phúc đến).

- Con mèo, chữ Hán là miêu phát âm gần giống chữ mạo (già 80 tuổi).

- Con bướm, chữ Hán là điệp phát âm giống như chữ điệt (già 70 tuổi) và chữ điệp (trùng điệp).

- Con hươu, con nai, chữ Hán là lộc phát âm giống như chữ lộc (bổng lộc).

- Con vượn, con khỉ, chữ Hán là hầu phát âm giống như chữ hầu (tước hầu).

- Cái quạt, chữ Hán là phiến phát âm giống như chữ thiện(tốt lành).

- Ống sáo, chữ Hán là sinh phát âm giống như chữ sinh (sinh nở) và chữ thăng (bay lên).

- Cái lục bình, chữ Hán là bình phát âm giống như chữ bình (bình an).

- Cái mũ, cái mão, chữ Hán là quan phát âm giống như chữ quan (ông quan).

- Ngọc như ý đúng ý nghĩa là như ý.

- Số 9, chữ Hán là cửu phát âm giống như chữ cửu (lâu dài).

- v.v...

1. Tranh vẽ quả đào với 5 con dơi ngụ ý Ngũ Phúc Lâm Môn. Ngũ Phúc là: phú, thọ, khang ninh (khỏe mạnh), du hiếu đức (yêu nhân đức), khảo chung mệnh (chết êm ái).

2. Tranh vẽ quả phật thủ với con bướm ngụ ý sống lâu đến 70-80 tuổi, vì quả phật thủ tượng trưng cho thọ hay phúc, con bướm (điệp) ngụ ý già 70 tuổi hay trùng điệp (điệp), tức là phúc thọ trùng điệp.

3. Tranh vẽ quả phật thủ (phúc) với quả đào (thọ) và quả lựu (đông con) ngụ ý tam đa: đa phúc(nhiều phúc), đa thọ (rất thọ), đa nam tử (nhiều con trai).

4. Tranh vẽ quả phật thủ, quả đào, quả lựu với 9 miếng ngọc như ý ngụ ý «tam đa cửu như» nghĩa là chúc cho phúc thọ, con cháu đầy đàn, bền vững.

5. Tranh vẽ quả lựu đã bóc vỏ một phần để lộ hạt ra ngụ ý «lựu khai bách tử» (lựu mở ra sinh trăm con).

6. Tranh vẽ quả lựu với 5 cậu bé con ngụ ý mong cho con cái sau này đều hiển đạt như 5 con của ông Đậu Yên Sơn đời Tống.

7. Tranh vẽ quả lựu (ngụ ý lưu truyền) với cái mũ (ngụ ý tước quan ), cái đai lưng (đái ), cái thuyền (thuyền , đọc giống truyền) ngụ ý mong cho «Quan đái truyền lưu» (đai lưng của quan được lưu truyền, tức là được phong quan tước nhiều thế hệ trong gia tộc).

8. Tranh vẽ hai quả thị (ngụ ý sự việc) với ngọc như ý là mong «Sự sự như ý»(vạn sự như ý).

9. Tranh vẽ cây ngô đồng (đồng âm với đồng : cùng với) với con hươu (lộc , đồng âm với lộc: bổng lộc) và chim hạc (trường thọ) là ngụ ý «Lộc thọ đồng lộc hạc» (được bổng lộc và sống lâu như hươu, hạc).

10. Tranh vẽ chim hỉ thước (vui vẻ) đậu cây ngô đồng (đồng âm với đồng : cùng với) là ngụ ý «đồng hỉ» (mọi người cùng vui vẻ).

11. Tranh vẽ đứa trẻ cỡi trên lưng con kỳ lân tay cầm bông sen (liên ) và ống sáo (sinh) là ngụ ý «Liên sinh quý tử»(liên tiếp sinh quý tử).

12. Tranh vẽ 4 đứa trẻ: đứa cầm cành táo (tảo , đồng âm với tảo: sớm), đứa cầm ống sáo (sinh ), đứa cầm cái ấn quan văn, đứa cầm cái kích quan võ là ngụ ý mong: sớm sinh con cái sau này thành quan văn hay quan võ.

13. Tranh vẽ đứa trẻ ăn mặc sang trọng (phú ), cổ đeo cái khánh (đồng âm với khánh, hiểu là may mắn hạnh phúc) đang ngắm bầy cá vàng (ngư , hiểu là dư thừa) là ngụ ý mong: giàu có, đông con, hạnh phúc có thừa.

14. Tranh vẽ chim hỉ thước đậu cành mai (đồng âm với mỗi : mọi người) cành trúc (đồng âm với chúc: chúc mừng) là ngụ ý mong cho mọi người đều vui vẻ.

15. Tranh vẽ trúc mai ngụ ý mọi người may mắn.

16. Tranh vẽ mai, trúc với con mèo và con bướm là ngụ ý mong mọi người sống lâu đến 70-80 tuổi.

17. Tranh vẽ mẫu đơn (phú quý) với con gà (kê đồng âm với cát: tốt lành) ngụ ý «phú quý cát tường».

18. Tranh vẽ con khỉ (hầu ) trèo cây phong (phong ) có cái ấn cột vào cành cây ngụ ý «ấn phong hầu», tức là được thăng quan tiến chức nói chung.
v.v...

Trên đây là một số minh hoạ tiêu biểu. Tóm lại, ý nghĩa biểu tượng của loại tranh này cho thấy ba chủ ý của tác giả:
1- gởi gấm ý chí;
2- ước nguyện mọi tốt lành cho bản thân;
3- và cầu chúc hạnh phúc cho người khác.
Với chủ ý thứ ba, các bức tranh này thường được người ta làm quà tặng nhau vào những dịp mừng thọ hay những dịp đặc biệt như ngày đầu năm, mà những lời chúc nguyện rồi sẽ như chồi non lộc mới nảy nở thành những đoá hoa rực rỡ tươi thắm trong tiết xuân sang.